Mgr. Rado GENORIO, direktor InStituta za geografijo
Univerze Edvarda Kardelja u

Ljubljani

U élanku “Mi in obstojece sloven-
ske Sole’, koji je bio objavijen u fe-
bruarskom broju revije ‘“Njiva” 1938.
godine mozemo protitati slijedeée'’:
“Da je g. ministar dr Izidor Cankar
pokazao svoju dobru volju 1 poceo ak-
ciju za slovensku Skolu nama je dobro
poznato i raduje nas. Poslan je ovamo
da izmedu ostalog brine i za nasu slo-
vensku koloniju. Da je u suStini g. mi-
nistar demokrat, su nam garantovalli
sa raznih strana. Da bi ga sami pra-
vilno ocijenili nismo mogli i ne moze-
mo, jer nismo imali priliku das njim
razgovaramo, iako smo to Zeljeli.
Upravo zbog toga smo gospodina ml-
nistra uljudno pozvali na priredbu
povodom godisnjice Ljudskega odra.
Pozvali smo ga, da bi imao priliku
videti naSe djelovanje na kulturnom
polju, te da bi se uvjerio da se na na-
Sem odru gaji slovenska pjesma i ri-
jeé. Gospodin ministar nije dosao na
priredbu te nam je kao kulturan ¢o-
vjek dao odgovor, da se ne odazove
pozivu, jer naSeg vodstva i ciljeva
drustva ne poznaje...

Sigurni smo da g. ministar dobro
zna, da je drustvo Ljudski oder jedno
od najstarijih, najvecih i najaktivni-
jih slovenskih oranizacija u Juznoj
Americi i kojoj vecina slovenskih ise-
ljenika slijedi?”.

Iseljeniéka Stampa i drugi doku-
menti nam pokazuju dinami¢éan i sve-
stran razvoj slovenske kolonije u Ar-
gentini uo¢i drugog svjetskog rata.
Medu iseljenicima su viadala nazira-
nja, koja su donijeli sa sobom iz do-
movine. Nekim je bilo dovoljno Sto su
smjeli u Argentini govoriti i pjevati
na slovenatkom. Za politiéki neosvi-
jeSéen dio kolonije Jugoslavija je, s
kraljem na ¢elu, bila pravilno urede-
na. Mislili su poSteno. Oni koji su od
toga imali li¢ne koristi po potrebi su
se pridruzivali ina ekstremnoj desni-
ci. Nesumnijivo su svi bili antifaSisti.
Ipak, svaka napredna ideja ili revolu-
cionarna promjena u Jugoslaviji kao
u svijetu — za njih je zna¢éila nepo-
trebno bavijenje politikom.'8

Zbog toga su druStva viSe puta dje-

lovala suprotno jedno drugom, preko
svoje stampe su vodili polemitke
diskusije i medusobno se klevetala.
Uoti samog rata slovenska kolonija u
Argentini bila je podijeljena u tri
glavna tabora. Prviinajbrojniji okup-
ljao se oko druStva ‘‘Ljudski oder” 1
takozvanog ‘“MeddruStvenega odbora
naprednih radni¢ckih druStava”. Nji-
hovo glasilo je bila mjeseéna revija
“Njiva”. Imali su tijesne kontakte s
naprednim iseljeni$tvom drugih ju-
goslovenskih naroda i njihovim dru-
$stvima. Unutar toga tabora stalno je
djelovao i marksisti¢ki orijentisan
dio iseljeniStva, koji je, ina¢e pred-
stavijao relativno jaku grupu u okviru
‘“iugoslovenske sekcije” KP Argenti-
ne. Iz te grupe su proizlazile ideje
radnitkog internacionalizma i nepre-
kidni apeli za udruzivanje i zajed-
ni¢ko nastupanje u borbi protiv faSi-
zma. |

Uprkos velikim zrtvama i proganja-
‘ nju tih iseljenika veé kod kuée, u fasi-
sti¢koj Italiji, kao i u Argentini — iz
tog tabora su se stalno mobilizirale
nove snage, koje suiu promijenjenim
politi¢kim situacijama nastavljale s
ciljevima borbe “Ljudskega odra”. U
$panskom gradanskom ratu dobro-—
voljno su uéestvovali njihovi ¢lanovi:

Leopold Zaharija 1 Spaso. Isto tako
su u okviru “Jugoslovenske komisije
za pomoé bivsim borcima Spanije”
organizovali razne priredbe u korist
$panskih boraca, koji su se nalazili u
evropskim logorima’’.

Sa velikim interesovanjem su pra-
tili polititke borbe u predaprilsko]
Jugoslaviji. Sebe su smatrali za sa-
stavni dio, iako male, jugoslovenske
radni¢ke klase, koja je u njihovo) ma-
ti¢noj domovini mnogo pretrpjela i
uprkos tome vodila borbu za bolju bu-
ducnost.

Napredni tabor je, isto tako imao
stalan kontakt sa iseljenicima u Uru-
gvajui Brazilu. S prilikama medu na-
Sim iseljenicima u Sjevernoj Americi
upoznavali su se preko njihove stam-
pe: Prosveta, Proletarec, Nova doba,
Cankarjev glasnik i Naprej. Putem
“Njive”, tada njihove jedine Stampe,
preporu¢ivali su svojim Citaocima
uglavnom radni¢ki list “Naprej’’, koji
je izlazio u Pittsburghu”’.

Drugi tabor se okupljao oko veé po-
menutog druStva Slovenski dom i éa-
sopisa ‘Slovenski list”. Politiku ovog
tabora vodila je mala grupa intelek-
tualaca, podrzana od nekolicine kle-
rikalaca i desnih sokola. Uzivala je
svestranu potporu Kraljevog poslani-
$tva radi sto efikasnijeg sporovode-
nja politike stare Jugoslavije i njenih
predstavnika u iseljeni¢koj koloniji.
Takoder ju je podrzavala i vjerska re-
vija “Duhovno Zivljenje”’, koju je
uredivao Janez Hladnik. U vrijeme
NOB svojim klevetama na raéun par-
tizanske borbe u domovini ¢cesto je
nadmaSsivala ¢ak i “Slovenski list”.

Izmedu ova dva tabora nalazila su
se srednja druStva, koja su se viSe ba-
vila dobrotvornom i privrednom fuk-
cijom kao: Gospodarsko potporno
druStvo Slovencev “Na§s dom” i Jugo-
slovansko druStvo “Samopomoé Slo-
vencev’, medu iseljenicima pozna-
tije pod imenom ‘“‘Kranjsko drustvo”’
(Clanovi su bili u veéini doseljenici iz
tadaSnje Dravske banovine). Ova
grupa nije predstavijala onu vecinu,
koja bi uspjeSno posredovala izmedu
takozvane desnice i ljevicei udruzila
slovensko iseljenistvo u Argentini u
jednu jaku zajedni¢ku organizaciju”’.
Ipak je potrebano jos jednom nagla-
siti da je upravo duboka mrznja
prema faSizmu pripomogle povreme-
nom zajedni¢kom nastupanju, kao na
primjer prilikom obiljezavanja godi-
Snjice bazoviSkih zrtava (MaruSié, Bi-
jJovec, Milos i Valentié) i drugih zr-
tava faSizma (npr. Vladimir Gortan).

Ul

Slovensko, odnosno jugoslovensko
iseljenistvo u Argentini bilo je uoéel
rata nacionalnoi politicki razjedinje-
no. Unutar kolonije nije postojalo
drustvo, koje bi okupljalo vise od par
stotina Glanova. Situacija ni u kojem
slu¢aju nije bila uporediva sa onom
medu nagim iseljenicima u Sjeverno]
Americi. Jugoslovensko iseljenistvo
u Argentini bilo je takode, u nezavid-
nom ekonomskom, socijalnom i poli-
tiékom polozaju. Prevladivalisu siro-
maésni radnici i sitne zanatlije. Medu
njima nije bilo moguce naci mecena
kao Sto je bio pokojni Miguel Mihano-
vie. Zbog toga je bio i ekonomski polo-
zaj drustva veoma skroman. Stampa
je povremeno jedva mogla izlaziti.

Pored svega, argentinske vlasti nisu

bile naklonjene radnitkom i antifasi-
sti¢ki usmjerenom iseljenisStvu, koje
je predstavijalo veéinu.

Da je iseljeniStvo bilo medusobno
slabo povezano i politiéki rascijeplje-
no, mnogo su doprinijeli i diplomati
Kraljevine Jugoslavije. Stanje u ise-
ljeniStvu je bilo, u neku ruku, odraz
situacije u monarhisti¢koj Jugoslavi-
ji.

Pojedina druStva iseljenika finan-
cijski su ojaéala tek u drugoj polovini
tridesetih godina, nakon svjetske
ekonomske recesije, koja je takode
pogodila Argentinu 1 narocito nove
doseljenike iz Evrope. DruStva slo-
venskih i drugih jugoslovenskih ise-
ljenika su uspjela izgraditi prve vla-
stite domove uo¢ci samog rata. Nekako
u to vrijeme dosao je za poslanika
Kraljevine Jugoslavije u Argentini
dr. Izidor Cankar (1937-1942). Njemu
je uspjelo povezati barem monarhiji
naklonjen dio hrvatske, slovenske i
srpske naseobine u razna jugosloven-
ska druStva i ojaéati iseljenicku
Stampu (Slovenski list, NaSa sloga) i
Skolske teéajeve.

Izvan monarhiji naklonjenih klu-
bova pred sam rat bili su aktivni jos
profaSisti¢ki elementi oko casopisa
“Hrvatski domobran”’. Nakon objav-
ljivanja Paveliéeve NDH, njihova je
djelatnost ponovo ojacala. Toj liniji
su se tada prikljucile 1 Subasiceve
‘‘Argentinske novine’”’, koje su ranije
podrzavale Maéekovu politiku.

Ipak se moze tvrditi da je najveci
dio kolonije zbog dubokog antifasi-
zma simpatizirao program naprednih
druStava i ‘“Jugoslovenske secije’’ KP
Argentine. To pogotovo vazi za slo-
vensku koloniju, koja je pratila
‘“Ljudski oder” i njegove ogranke u
borbi za prava radnika i protiv fasi-
zma. Nosioci tog programa bili su ak-
tivisti naprednog radni¢ckog pokreta,
koji su stalno upozoravali na faSsi-
sti¢ku opasnost u Evropi.

Ako izdvojimo profaSisti¢ku kon-
cepciju dijela hrvatske naseobine,
koja je imala podrsku i Talijanskog 1
Njemacékog poslanistva u Buenos Ai-
resu, mozemo slobodno reéci da su se
tokom rata formirale u jugosloven-
skoj iseljeni¢koj koloniji u Argentini
dvije osnovne koncepcije politickog
organizovanja i djelovanja. Prva, tzv.
promonarhistitka, odvijala se u
okviru restaurirane “Jugoslovenske
narodne obrane’”’ (JNO). Nakon vijesti
o izdajstvu Draze Mihailovicéa u dru-
goj polovini 1942. godine doSlo je do
njenog rasecjepa 1 opadanja vec io-
nako malog broja ¢lanova. Njen zna-
¢aj u Slovenskoj koloniji tada je osla-
bio, a u drugoj polovini 1943. godine
praktiéno 1 nestao.

Druga koncepcija se odvijala u
okviru udruzenja ‘“Slobona Jugosla-
vija’’ — osnovanog u oktobru 1948. go-
dine. Do kraja rata udruzenje je oku-
pilo vecinu napredne slovenske kolo-
nije iseljenika u okviru “Komisije za
koordinaciju pomo¢i Jugoslaviji” pa
poslije oslobodenja domovine prak-
ti¢no svu slovensku naseobinu: ta-
koder onaj dio koji je ranije tako
vjerno pratio “Slovenski list” i nje-
govu promonarhisti¢ku koncepci)u.

O kakvoj velikosrpskoj koncepciji
u jugoslovenskoj koloniji u Argentini
ne mozemo govoriti, jer je srpsko ise-
ljenistvo bilo malobrojno u porede-
nju s hrvatskim i slovenskim. Srpsko

iseljeniStvo se za vrijeme rata veé na
poéetku ukljucilo u rad JNO. U Ar-
gentini nije bilo nikakvih uslova da
se takoncepcija razvije kao u SAD.22

Pred sam napad nacifaSisti¢kih sila
na Jugoslaviju mogla se u nasem ise-
ljenistvu. u  Argentini  osjetiti
odredena napetost. S velikom paz-
njom su iseljenici pratili razvoj poli-
ti¢ke krize u Jugoslaviji. Napredno
iseljenistvo je ogoréeno primilo vi-
jest o pristupanju Jugoslavije Tro}-
nom paktu. Radni¢ka revija “Njiva”’
u martovskom broju je objavila uvod-
nik pod naslovom “Usodna ura”, u Ko-
jem stoji**: “Time je ‘prijateljski’ ugo-
vor sklopljen. Upravo sada (toje 26.
marta uvece) smo sluSali dnevne vije-
sti koje govore 0 narodnom nezado-
voljstvu i izgredih, naroéiti u Srbiji,
gdje narod jos nije zaboravio Sta je
dozivjeo prije dvadeset godina.” Ju-
goslovenska sekcija KP Argentine je
prilikom potpisa ugovora u Beéu iz-
dala letak s naslovom: “‘Dole izdajice
naseg naroda!”?4 Tekst ovog proglasa
odrazava, takoder njihovo tada&Snje
gledanje na rat kao na borbu dva im-
perijalizma. Sadrzaj letka nisu mije-
njali ni poslije napada sila Osovine
na Jugoslaviju. Sli¢éno ovome pro-
glasu pisala jei naprednaiseljenitka
Stampa.

“DanaSnj rat je borba izmedu dva
imperija za prevlast u svijetu. Prvi
hocée odrzati u svojim rukama koloni-
jalni imperij, dok mu ga drugi zele
oteti. Pobjedom englesko-sjevernoa-
merickog bloka bit ¢e narodi jos vise
uklijesteni u veé onako teSke spone.
Njihova pobjeda nas ne interesuje.
Isto tako nas ne zanima pobjeda Oso-
vine. Pobjeda totalitaraca bi znaéila
za narode, da dodu iz jednog zatvora
u drugi, sa kiSe pod kap... jedino Sto
nas 1 narode interesuje, je njihovo
viastito oslobodenje. Zato ¢emo ra-
diti 1 podupreti svom snagom svaki
antifaSisti¢ki i antiimperijalistiéki
pokret”. Mozemo pro¢itati u junskom
broju ‘““Njive’’,25

Takav stav je u prvim mjesecima
rata pasivizirao napredno iseljeni-
Sstvo u njegovom nastojanju da pri-
kupi materijalnu pomoé za domovi-
nu. Situacija u progresivnoj koloniji
bitno se promijenila nakon nacistié-
kog napada na Sovjetski savez. Sad-
rzaj Clanka u julskom broju “Njive”
u suStini je druga¢iji od tekstova u
prethodnim borjevima. Izmedu osta-
log mozemo proCitati: “Momenat u ko-
jem zivimo je veoma kriti¢an. Zbog
toga nije vrijeme za polemiziranje,
nego je potrebno raditi na udruziva-
nju svih iseljeniékih snaga, da se Sto
efikasnije podupre rad odbora za po-
moc SSSR, kako 1 odbora, koji su se
osnovali za pomoé Jugoslaviji. Svaki,
koji se bori protiv nacifaSizma je nas
saveznik... Dio slovenske emigracije
je odmah shvatio novi poloZzaj i brzo
reagovao. U kratkom vremenu su
osnovani odbori u pomoé Rusiji: na
Paternalu, u Villa Devoto, Saavedri i
Cordobi.”6

U Buenois Airesu je, odmah nakon
Hitlerovog napada na SZ, osnovana
“Confederacion Democratica Argen-
tina’, za pomoé stanovnistvu napad-
nutih drzava. U okviru te konferen-
cije poéeli su s redom brojni odbori
sirom zemlje. “Slovenski odbor prija-
teljev Sovjetske Rusije” brzo je stu-
pio u akeiju. Do kraja 1941. godine je
u te svrhe sabrao 2,786,385 argentin-

skih pesosa.”?

Progresivne zene Argentine su se
ukljuéivale u humanitarni rad medu-
narodne organizacije zena “Junga de
la Victora”’, na ¢elu koje je bila su-
pruga tadaSnjeg ameri¢ckog predsjed-
nika Eleonora Roosvelt. U odborima
ovog ‘udruzenja za pobjedu” sudjelo-
vao je znacajni broj zena iz Jugoslo-
venske useljeni¢ke kolonije. Svojim
radom su puno doprinijele uspjesnim
akcijama, ¢ak 1 poslije 1943. godine,
kada je rad pomenutog udruzenja u
Argentini bio zabranjen.*®

Na jesen 1941. godine su iz Moskve
poéele stizati vijesti o susretu pred-
stavnika slavenskih naroda. Sloven-

(Nastavak na strani 8)

+